Ayetullah el-Uzma Seyyid Ebu’l-Kasım Hoyî (1899-1992)

Ayetullah el-Uzma Seyyid Ebu’l-Kasım Hoyî

Ayetullah el-Uzma Hacı Seyyid Ebu’l-Kasım b. Ali Ekber b. Haşim Musevî Hoyî (farklı imlaları mevcuttur: Huî, Hoî vb), 13 Receb 1317/19 Kasım 1899’da İran Azerbaycan’ına bağlı Hoy’da doğdu. Babası Ayetullah Seyyid Ali Ekber Hoyî, 1328/1910 yılında Necef’e gitti. Ayetullah Şeyh Abdullah Mamekanî’nin talebesidir. Necef’teki öğrenim hayatından sonra memleketine dönmüş,ilmî ve dinî faaliyetlerde bulunmuştur. 1371/1952 yılında vefat eden Ayetullah Seyyid Ali Ekber Hoyî’nin cenaze namazını Aga Buzurg Tahranî (ö. 1970) kıldırmıştır. Kabri, Hz. Ali (as) Türbesi'nde, Şeyhü’ş-Şeriat’ın kabrinin yanındadır.

Ayetullah Hoyî, 1330/1912 yılında, 13 yaşındayken, ağabeyi Seyyid Abdullah Hoyî öncülüğünde ailesiyle birlikte Hoy’dan Necef’e, babasının yanına göç etti. Necef İlim Havzası’da Arap edebiyatı, mantık, belâgat, usul, fıkıh ve hadis dersleri aldı. 1338/1920 yılında, 21 yaşındayken, Şeyhü’ş-Şeriat diye tanınan Ayetullah Şeyh Fethullah Şeriat Isfahanî’nin (ö. 1339/1920) haricî derslerine katılabilecek seviyeye ulaştı. Usul ve fıkıh alanında Şeyhü’ş-Şeriat’ın yanı sıra Şeyh Muhammed Mazenderanî (ö. 1342/1924), Şeyh Ziyaüddin Irakî (ö. 1361/1943), Muhammed Hüseyin İsfahanî Kumpanî (ö. 1361/1943), Mirza Şirazî’nin oğlu Mirza Ali Aga Şirazî (ö. 1335/1936) ve Mirza Muhammed Hüseyin Nainî’nin (ö. 1355/1937) derslerine katıldı. Ayetullah Hoyî, en fazla son iki üstadından istifade ettiğini, vefatına kadar Ayetullah Nainî’nin derslerine devam ettiğini ifade etmiştir. Ayetullah Hoyî, üstadı Mirza Hüseyin Nainî’den (Şiî hadis kitaplarını) ve el-Müracaat’ın müellifi Şeyh Şerefüddin Âmilî’den (ö. 1377/1958) (Sünnî hadis kitaplarını) rivayet icazeti aldı.

Ayetullah Hoyî’nin diğer üstadları şunlardır: Şeyh Muhammed Cevad Belağî (ö. 1352/1933) (kelam, tefsir, münazara ilmi), Seyyid Ebu Turab Hansarî (rical ve diraye), Seyyid Ebu’l-Kasım Hansarî (ö. 1380/1961) (riyaziyat, hendese), Seyyid Ali Aga Gazi (ö. 1366/1947), Aga Seyyid Abdülgaffar Mazenderanî (ö. 1365/1946) Şeyh Murtaza Taleganî (irfan), Seyyid Hasan Badkubeyî (ö. 1358/1939) (felsefe, hikmet).

Ayetullah Hoyî, üstün gayreti ve keskin zekâsıyla dinî ilimlerde hızlı bir gelişme kaydederek 1352/1933 yılında Hz. Ali Türbesi’ndeki Hadra Mescidi’nde tedrise başladı. Burada kurduğu ders halkasında çoğu Iraklı olmak üzere Suriye, Lübnan, Bahreyn, Kuveyt, İran, Pakistan, Hindistan, Afganistan ve Güney Afrikalı talebelere ders verdi. Ayetullah Hoyî 60 yıl boyunca ders vermiş; 1353/1934 yılındaki hac ve 1350/1931 ve 1367/1949 yıllarındaki Meşhed yolculukları dışında derslerine hiç ara vermemiştir. Metodoloji bakımından Caferî fıkhındaki gelişmenin son halkasını teşkil eden Şeyh Murtaza Ensarî (ö. 1281/1864) ekolüne mensuptur. Vefatlarından sonra Mirza Hüseyin Nainî’nin, Muhammed Hüseyin Isfahanî Kumpanî’nin ve Mirza Muhammed Ali Kazımî Horasanî’nin (ö. 1365/1946) talabeleri Ayetullah Hoyî’nin ders halkasına katıldı. Böylece 1946’dan itibaren Ayetullah Hoyî, Necef’teki en kalabalık ders halkasına ders verdi.

Aynı yıl Muhammed Hüseyin Isfahanî Kumpanî, Mirza Ali Aga Şirazî, Ayetullah Irakî, Ayetullah Belağî ve Seyyid Ebu’l-Hasan Isfahanî’den ictihad icazeti aldı.

Ayetullah Hoyî, Ayetullah Seyyid Muhsin Tabâtabâî’nin vefatından (ö. 1390/1970) sonra mercilik yöneticisi (zaim) kabul edildi. Merciliği boyunca büyük zorluklarla karşı karşıya kalan Ayetullah Hoyî, asıl faaliyetlerini eğitim ve öğretim alanında yoğunlaştırdı. Temsilcileri aracılığıyla oluşturduğu iyi organize edilmiş bir iletişim ağı sayesinde zekât, humus ve diğer bağışlardan elde edilen gelirlerle Bombay, Bankok, Dakka, İslâmâbâd, New York, Kuala Lumpur, Londra gibi merkezlerde medrese, okul, cami, kütüphane, yayınevi ve hayır kurumları açılmasına ön ayak oldu. Bunlar Şiî düşüncenin öğretilmesi ve yaygınlaştırılması, ayrıca fakirlere yardım amacıyla tesis edilmiş kurumlar olup halen faaliyetlerini devam ettirmektedir. 1980’lerde kendi adına kurulan Hoyî Vakfı (Muessese el-Hoyî el-İslâmiyye) öncülüğünde yürütülen bu faaliyetler, Hoyî’nin tayin ettiği on kişilik vakıf mütevelli heyeti tarafından denetlenmektedir.

Ayetullah Hoyî, 1958’de darbeyle Irak başbakanı olan Abdülkerim Kasım döneminde ve 1963’den itibaren iktidarı ele geçiren Baas Partisi döneminde sıkıntılı günler yaşadı. Saddam Hüseyin bütün çabalarına rağmen Ayetullah Hoyî’den menfaatine olacak bir yazılı belge almayı başaramadı. Ayetullah Hoyî aynı tavrını İran-Irak Savaşı yıllarında da sürdürdü ve Saddam Hüseyin’in işine yarayacak bir belgeyi imzalamaktan kaçındı. Bu dönemde yakınları işkenceye maruz kaldı ve oğlu Seyyid İbrahim Hoyî Baasçılar tarafından kaçırıldı. Ayetullah Hoyî oğlundan bir daha haber alamadı.

Mart 1991’deki Şabaniyye İntifadası’nın bastırılmasından sonra olaylarda etkisi bulunduğu iddiasıyla Ayetullah Hoyî üzerindeki baskılar arttırıldı. 3 Ramazan 1412/9 Mart 1992’de Necef’e üç koldan saldıran rejim güçleri Ayetullah Hoyî’nin evinin etrafını kuşatarak onu zorla helikoptere bindirip Bağdat’ta Saddam Hüseyin’le görüşmeye götürdü. Saddam Hüseyin, Ayetullah Hoyî’den televizyonda muhaliflere silah bırakma çağırısı yapmasını istemişse de Ayetullah Hoyî bunu kabul etmemiştir. Bunun üzerine Necef’e gönderilmiş ve ev hapsinde tutulmuştur. Şiîlerin protestoları artınca bu kez Kufe’ye sürülmüş ve ömrünün son günlerini burada göz hapsinde geçirmiştir. Bu esnada hastalanan Ayetullah Hoyî için doktor getirilmesi rejim güçlerince engellenmiştir.

Neticede rejim güçlerince Bağdat Hastanesi’ne kaldırılan Ayetullah Hoyî, bu hastanede sözde tedavi altına alınan diğer taklid mercileri gibi (örneğin Şeyh Ahmed Kaşifülgıta, Ayetullah Hakim, Hacı Aga Hüseyin Kummî) 8 Safer 1413/8 Ağustos 1992’de şüpheli bir şekilde vefat etmiştir. Ölüm sebebi ve şekli hâlâ bilinmemektedir. Vefat ettiği saatlerce gizlenmiş, daha sonra Bağdat Radyosu’ndan duyurulmuştur. Necef’te ve başka şehirlerde cenaze töreni düzenlenmesi engellenmiş, naaşı birkaç talebesiyle oğlu Seyyid Muhammed Taki Hoyî’nin katıldığı küçük bir merasimle, 60 yıl boyunca ders verdiği Hadra Mescidi’nde toprağa verilmiştir.

Ayetullah Hoyî’nin kabri

Ayetullah Hoyî’nin vefatından sonra Ayetullah Gülpeygânî taklid mercii olmuş, onun Aralık 1993’teki vefatından sonra ise Ayetullah Hoyî’nin en seçkin öğrencilerinden olan Ayetullah Seyyid Ali Hüseynî Sistanî merci olmuştur. Ayetullah Sistanî halen bu görevini sürdürmektedir.

Eserleri

Ayetullah Hoyî, usul, fıkıh, rical ve tefsir alanlarında eserler vermiştir. İlk kitabı Nefehatü’l-i’caz fi reddi hüsnü’l-icaz’ı 1342/1924 yılında, 25 yaşındayken, Necef’te yayımlamıştır. Bu kitap, Amerikan vatandaşı Nasuriddin Zafir’in Hüsnü’l-icaz fi ibtali’l-i’caz adlı kitabına reddiyedir. Ayetullah Hoyî, 6 yıl sonra, 1348/1930 yılında ikinci kitabını yayımlamıştır. Ecvedü’t-takrirat başlıklı bu kitap, Mirza Nainî’nin ders notlarının ilk cildidir.

Ayetullah Hoyî’nin başlıca eserleri şunlardır:

Fıkıh: Minhacü’s-salihin, Tekmiletü’l-Minhac, Mebani Tekmileti’l-Minhac, el-Mesailü’l-müntehabe, Risale fi’l-libasi’l-meşkûk, Menasikü’l-hac, el-Mesailü’l-müyessere: el-İbadat ve’l-muamelat vifka fetava’l-Ayetillahi’l-uzma es-Seyyid Ebu’l- Kasım el-Musevî el-Hoyî, Bulgatü’t-talib fî Şerhi’l-Mekasib, Misbahu’l-fekahe fi’l-muamelât, ed-Dürerü’l-gavalî fi fürûi’l-ilmi’l-icmalî, Tenkihu’l-Urveti’l-vüska, Durus fi fıkhi’ş-Şia, el-Mesailü’ş-şeriyye, Tavzihu’l-mesail.
Fıkıh Usulü: Ecvedü’t-takrirat, Misbahu’l-usûl, Muhadarat fi usuli’l-fıkh.

Kur’ân İlimleri: el-Beyân fî tefsîri’l-Kur’ân, Nefehatü’l-i’caz.

Hadis: Mucemü ricali’l-hadis ve tafsilü tabakati’r-ruvat

Eserleri arasından Menasikü’l-hac (Caferî Fıkhında Hac Nasıl Yapılır, çev. Hüseyin Yeşil, Ankara 1990) ve Tavzihü’l-mesail  (Tam İlmihal, çev. Hüseyin Yeşil, İstanbul 1985) Türkçeye çevrilmiştir.

Ertuğrul Ertekin

_______________

kaynak: Nasırüddin Ensarî Kummî, “Nucum-i Ümmet: Hz. Ayetullah el-Uzma Hacı Seyyid Ebu’l-Kasım Hoyî”, Nur-i İlm, Sayı: 47, 1371, s. 52-100; Mehmet Torak, “Hui, Ebü'l-Kasım”; Ayrıca Ayetullah Hoyî Vakfı'nın internet sitesinde yer alan biyografisi: Ayetullah Hoyî: Muhtasar-i ez Zindegânî.