İbn Hüsam'ın Haveranname'si

Sad'ın Hz. Ali'nin dizlerinde bayılması 

Haveranname

Gülistan Sarayı Müzesi

Hz. Ali’nin cenklerini anlatan destanlardan bir kısmına havername veya haveranname denilir. Bu destanlarda Hz. Ali, Hz. Peygamber’in izniyle İslâm’ı yaymak için uzak diyarlarda cenk eder. Çoğunlukla havernamelerde tasvir edilen coğrafyalar çoğunlukla hayalî coğrafyalardır. Farsçada “haver” doğu, “haveran” doğu ile batı anlamına gelmektedir. Bilinen ilk havernamenin müellifi İbn Hüsam Husifî’dir (h.IX. yy.).

İbn Hüsam 830/1426 yılında tamamladığı manzum Haveranname’sini kaleme alırken, kendi ifadesiyle, Arapça bir kaynaktan faydalanmıştır. Edebiyat tarihçisi Zebihullah Safa yaptığı araştırmada bunun doğru olduğunu tespit etmiştir. 22500 beyitten oluşan bu eserde Hz. Ali’nin ve yarenleri Malik Eşter ile Ebu’l-Mihcen’in Haveran topraklarının hâkimi Kuban ve putperest şahlarla yaptığı hayalî savaşlar anlatılır.

İbn Hüsam’ın Haveranname’sinin çok sayıda el yazması nüshası bulunur. Bunlardan bazıları İran ve Osmanlı saray atölyelerinde resimlenmiştir. En erken tarihli resimli nüshalardan biri, miladî 1450’de istinsah edilmeye başlanan nüshasıdır. Günümüze dağınık halde ulaşan bu nüsha Tahran Güzel Sanatlar Müzesi’nden Gülistan Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ne intikal etmiştir. Eseri inceleyen Yahya Zekâ’ya göre bu nüsha bir üstad ve onun iki şakirdi tarafından resimlenmiştir. 882/1477 tarihi taşıyan bazı resimlerde ünlü İranlı nakkaş Ferhad’ın imzası görülmektedir. Orijinalinde 155 resim barındıran nüshanın günümüze sadece 115 resmi ulaşmıştır. Nüsha Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmen hanedanlarının İran’da hâkim olduğu dönemde resimlendiğinden üslubunun Türkmen okulunun üslubu olduğu söylenmektedir.

İbn Hüsam’ın Haveranname’sinin Tahran nüshası İran Kültür Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır (Tahran 2002).*

Hz. Ali'nin düşmanlarla savaşı

Haveranname

Gülistan Sarayı Müzesi

Haveranname’nin Tahran nüshası dışında üç resimli nüshası daha bulunmaktadır: Rampur Raza Library nüshası da Gülistan Sarayı nüshasıyla yaklaşık aynı yıllara, 1450 ile 1470 yıllarına tarihlendirilir. Bu nüsha iki cilttir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi nüshası XV. yüzyıl sonu XVI. yüzyıl başına tarihlendirilir. 15 resim ihtiva eden bu nüsha eksiktir. Son olarak 1686 yılında istinsah edilen Britanya Kütüphanesi nüshasında 157 resim bulunmaktadır.

Ertuğrul Ertekin
________________

kaynak: İbn Hüsam, Haveranname, Tahran 2002; Sünbül Keçelioğlu, İslam Resim Sanatında Hz. Ali ve Hâvernâme, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2008; Yahya Zeka, “Haveranname”; Mehdi Ercümend, “Zul-i Salis: Uslubî der Nigareha-yi Haveranname”.