Kitap Tanıtımı: Tarihten Teolojiye İslâm İnançlarında Hz. Ali

Tarihten Teolojiye İslâm İnançlarında Hz. Ali, Ed. Ahmet Yaşar Ocak, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2005, 303 s.

1997 yılında, İslâm mitolojisi üzerinde disiplinlerarası bir ortak çalışma yapmak maksadıyla Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde düzenlenen toplantılarda tasarlanan, ancak yayımı birtakım nedenlere bağlı olarak üç yıllık bir gecikmeyle 2005 yılına sarkan Tarihten Teolojiye İslâm İnançlarında Hz. Ali başlıklı kitap, Ahmet Yaşar Ocak’ın editörlüğünde derlenen on bir makaleyi içermektedir. “Doktrin” ve “Halk Edebiyatı ve İkonografi” başlığını taşıyan iki bölümden oluşan kitapta, editörün ifadesiyle, İslam tarihinde hiç kimseye nasip olmayan bir takdisin konusunu olmuş tek şahsiyet olan Hz. Ali’nin değişik İslâm mezhepleri ve tarikatlarında işgal ettiği yarı teolojik yarı mitolojik kimliği” ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Kitabın “Doktrin” başlıklı birinci bölümünün ilk makalesinde Abdülaziz Sachedina “Allah’ın Velisi ve Peygamber’in Vasisi: Oniki İmamcı Şiî İnancında Ali b. Ebi Tâlib” adlı makalesinde, İmamiyye Şiasına göre Hz. Ali’nin Allah’ın velisi ve Peygamber’in vasisi olma durumunu analiz ederek bu inancın İmamî Şiîlikteki temel yerini ve işlevini tarihsel bağlamından yola çıkarak temellendirmeye çalışmaktadır.

“Şiî İnancının Kökenlerindeki ‘Din-i Ali’ Deyimi Hakkında Notlar” adlı ikinci makalenin yazarı Muhammed Ali Amir-Moazzi, bazı tarih kaynaklarında geçen, bugüne kadar pek fark edilmemiş dikkat çekici bir ilginç ve farklı kavramın analizine yoğunlaşır. Yazar söz konusu terimin kaynaklarda kullanılış kontekstlerini dikkate alarak hangi anlamda kullanıldığını gerçekten âlimane yorumlarla okuyucuya açıklamaktadır.

Klasik İsmailî inancında Hz. Ali’nin yerini ana hatlarıyla ele alan “Klasik İsmailî İnancında Hz. Ali’nin Yeri” adlı makalesinde Farhad Daftary, İsmailîliğin tarihinden bahseden kaynakların bilimsel nitelikleri hakkında kısa bir eleştirel değerlendirmeden sonra, mezhebin tarihini kısaca özetleyerek bu mezhepte Hz. Ali’nin ne anlama geldiğini göstermektedir.

Irene Melikoff’un “Bektaşi-Alevilerde Ali’nin Tanrılaştırılması” adlı makalesi, okuyucuyu farklı bir kültürel ortama taşıyarak Hz. Ali’yi Arap ve Fars dünyasının dışında, ayrı bir dinî ve mitolojik atmosfer içinde ele almaktadır.

Meir M. Bel-Asher ve Aryeh Kofsky’nin “Ali b. Ebi Tâlib’in İlahî Vasıflarına Dair Nusayrî Öğretisi ve VII./XIII. Yüzyıldan Kalma Yayımlanmamış Bir Risaleye Göre Nusayrî Üçlemesi” adlı ortak makaleleri, Nusayrî inançları çerçevesinde Muhammed-Selman-ı Farisî-Ali’den oluşan üçlü bağlantı içerisinde Hz. Ali kültünü incelemektedir.

Ethem Ruhi Fığlalı ise “Sünnî Tarih ve İlahiyat Geleneğinde Hz. Ali” adlı makalesinde, Sünnî tarih ve ilahiyat geleneğinde Hz. Ali’nin nasıl algılandığı konusunu bu mezhebin hadis kaynaklarına, klasik İslâm kroniklerine ve biyografi kitaplarına dayanarak Hz. Ali’nin çocukluk döneminden başlayarak vefat tarihine kadarki hayatını ana çizgileriyle incelemektedir.

“Halk Edebiyatı ve İkonografi” başlığını taşıyan ikinci bölümdeki makaleler daha ziyade Hz. Ali’nin imajının edebiyat ve sanat alanına yansıyan boyuna yoğunlaşır.

Bu bölümdeki “Türk Halk Edebiyatında Hz. Ali” adlı ilk makalede İsmet Çetin, Hz. Ali’nin Türk halk edebiyatına yansımış olup yüzyıllardan beri hayranlıkla ağızdan ağıza dolaşan kahramanlık menkıbelerinin yazıya geçirilmiş biçimi olan cenkname türünü incelemektedir.

Serpil Bağcı’nın “Metinlerden Resimlere: Elyazması Tasvirlerinde Hz. Ali” adlı makalesinde Hz. Ali kültünün zengin görsel malzeme üzerinden ikonografik boyutunu irdeleyen ilginç tahlillere yer vermektedir.

Frederick De Joung’un “Bektaşilikte İkonografi: Dinî Kıyafetlerde, Âyinlerde Kullanılan Eşyalarda ve Resim Sanatında Sembolizm ve Temalar Üzerinde Bir İnceleme” adlı makalesi ise, Hz. Ali kültünü Bektaşilerde değişik malzemeler üstüne halk üslubu ile resmedilmiş örneklerinin ikonografik çözümlemesini yaparak incelemektedir.

Bölümün ve kitabın son makalesi olan Uğur Derman’ın “Osmanlı Hat Sanatında Hz. Ali” adlı makalesi, Osmanlı hattatlarının eserlerinde Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’in isimlerini asırlar içinde geçit resmi yaptırırcasına tipik örneklerle gözler önüne sermektedir.

Bu bölümde yer alması gerekirken yanlışlıkla birinci bölümün sonunda basılan Alexander Fodor’un “Irak Kaynaklı Şiî Muska Türleri” adlı makalesi ise Şiî halk inançlarının Hz. Ali’yi algılayış biçimini, hastalıklardan veya şer kuvvetlerden korunmak maksadıyla nasıl büyü işlemlerinde kullanıldığını Şiî muskalar örneğinden hareketle analiz etmektedir.

Türk Tarih Kurumu, 2014 yılında kitabın ikinci baskısını yayımlamıştır. Kitabın İngilizcesi de yayımlanmıştır: From History The Theology Ali in Islamic Beliefs.

____________

Bu yazıdaki bilgiler, Ertuğrul Ertekin tarafından, editörün kitaba yazdığı Sunuş yazısından derlenmiştir.