Taziye, terim olarak, Şiîler arasında İmam Hüseyin’le (as)
beraberindekilerin Kerbela’da şehid edilmesi münasebetiyle Muharrem ayının ilk
on günü içinde icra edilen matem merasimlerini ifade eder. Bazı bölgelerde
taziyeye şebih de denilmektedir. Taziye üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan
Metin And’a göre taziye, İslâm’daki tek drama türüdür.
İran’da Safevîler ve Kaçarlar döneminde geliştirilip Irak
ve Güney Lübnan gibi Şiî nüfusun bulunduğu yerlere de intikal eden taziye,
Kerbela faciasının teatral sunumundan ibarettir. 61 yılı Muharrem ayının altıncı
gününden itibaren Emevî ordusunda iken İmam Hüseyin tarafına geçen Hür b. Yezid’in,
yedinci gün Hz. Hüseyin’in damadı Kasım’ın, sekizinci gün büyük oğlu Ali
Ekber’in, dokuzuncu gün kardeşi Ebulfazl Abbas’ın ve onuncu gün bütün
taraftarlarıyla birlikte Hz. Hüseyin’in şehadeti taziye merasimlerinde dramatik
bir sahne eseri şeklinde ortaya konulur. Bazen onuncu günden sonra da
merasimler devam eder. Bu merasimlerde İmam Hüseyin’in eşlerinin ve
çocuklarının Kerbela’dan alınıp Şam’da Yezid b. Muaviye’ye götürülmesi olayı da
işlenir.
Büveyhîler dönemine kadar götürülen taziye gösterileri
önceleri umumi yolların kesiştiği mahallerde, çarşılarda ve geniş meydanlarda
yapılırken daha sonra birçoğu geçici olarak kurulan, muharrem mateminin
ardından safer ayındaki toplantıların da gerçekleştirilmesini takiben sökülüp
kaldırılan, Hüseyniyye veya “tekye” adı verilen özel mekânlarda icra edilmeye
başlanmıştır. Taziye için devletin yaptırdığı en meşhur bina, Kaçar Hükümdarı Nasırüddin
Şah tarafından Tekye-i Devlet adıyla 1870’lerde Tahran’da inşa edilmiştir. Pek
çok taziyenin temsil edildiği bu bina 1946 yılında yıkılmıştır.
Taziye gösterileri, geriye dönüşü anlatan ritüeller
konumunda bulunduğu gerekçesiyle 1930’larda Rıza Şah Pehlevî tarafından
şehirlerde yasaklanmıştır. Bu sebeple merasimler kırsal bölgelerde devam etmiş,
ancak buraların imkânları sınırlı olduğundan taziye geleneği tamamen ortadan
kalkma noktasına gelmiştir. 1979’da İslâm İnkılâbından sonra gerek taziye
gerekse diğer matem ritüelleri tekrar canlanmıştır.
(Taziye hakkında daha fazla bilgi için bkz. Mustafa Öz, “Taziye”.
Taziye metinleri koleksiyonu için bkz. Metin And, Ritüelden Drama, İstanbul
2002, s. 151-177.)
Bizim burada sözünü ettiğimizdeceğimiz taziye metinleri, “Bu Umumî Kıyamet” (İn Restahiz-i Âm) üst başlığıyla beş kitapçık halinde
yayımlanmıştır. Bu meclisler (taziye metinleri) yüz yıldır Damegan bölgesinde
okunan ve icra edilen taziye metinleridir. Kitapçıklar, İran’ın en ünlü taziye
okuyucusu Hacı Gulam Ali Nad-ı Ali-zade tarafından yayıma hazırlanmış, Hayme
Yayınlarınca yayımlanmıştır. Kırk yıldır taziye yazmaları üzerine çalışan Nad-ı
Ali-zade, metinleri yayıma hazırlarken kimi zaman kafiyeye uymayan beyitleri
yeniden yazmış, kimi zaman da masalsı unsurları metinden çıkarmıştır.
Kitapçıkların alt başlıkları şu şekildedir:
Birinci kitap: Âşura Meclisi
İkinci kitap: Hz. Ebulfazl’ın Şehadeti Meclisi
Üçüncü kitap: Hz. Ali Ekber’in Şehadeti Meclisi
Dördüncü kitap: İmam Hasan’ın (as) Oğulları Meclisi
Beşinci Kitap: Hür b. Yezid-i Riyahî’nin Şehadeti Meclisi
Ertuğrul Ertekin