Resimli El Yazmalarında Gadir-i Hum

Gadir-i Hum’da Peygamber Efendimiz’in (s) Hz. Ali’yi (as) veli ve imam tayin ettiği anın, Gadir-i Hum hadisinin tasvir edildiği ilk resimli yazma, Edinburgh Üniversitesi Kütüphanesi’nde (Or.Ms 161) bulunan, Birunî’nin (ö. 1061?) el-Âsâru'l-bâkiyye ani'l-kurûni hâliyye adlı eseridir.

el-Âsâru’l-bakiyye çeşitli toplumların kullandığı takvimlerle ilgilidir ve tarihî olaylar bu takvimlerdeki belirli günlerle bağlantılı olarak aktarılmıştır. Moğol yönetimindeki Tebriz veya Maraga’da XIV. yüyzyıl başlarında resimlenen nüsha, ressamın ve muhtemelen kitabın sahibinin Şiî eğilimlerinden izler taşır. Sonraları, Şiî ikonografinin önemli bir teması olan Gadir-i Hum olayının ilk tasviri bu yazmada görülür. Burada Hz. Ali, özgün ve önemli kimliğini vurgulayıcı bir şekilde resimlenmiştir: Daha uzun boyludur ve yüzünü çevreleyen nur daha parlaktır. Hz. Peygamber Hz. Ali’ye doğru bakmaktadır, bir elini sevgiyle ve desteklercesine onun omuzuna koymuştur. Hz. Ali de gözlerini Hz. Peygamber’e çevirmiştir, elinde Zülfikârı tutmaktadır. 

 

Birunî, el-Âsâru'l-bakiyye 

XIV. yüzyıl
Edinburgh Üniversitesi Kütüphanesi Or.Ms.161*

Aynı eserin XVI. yüzyılda resimlenen bir başka nüshasında da Gadir-i Hum olayı tasvir edilmiştir. Paris Millî Kütüphanesi’ndeki (Supp. Arabe 1489) bu nüshada Gadir-i Hum, bir önceki nüshadaki resmin kopyasıdır. 

 

Birunî, el-Âsâru'l-bakiyye 

XVI. yüzyıl

Paris Millî Kütüphanesi Supp.Arabe 1489*

Gadîr-i Hum tasviri, Safevîler döneminde, Ehl-i Beyt İmamlarının (as) hayatlarına dair yazılan ilk metin olarak bilinen İbn Arabşah Muhammed'in Ahsenü’l-kibar’ının 1588 tarihli nüshasında da yer almıştır. Gülistan Sarayı Kütüphanesi'ndeki (no. 2252) bu nüshadaki Gadir-i Hum tasvirinde, Şiî akidenin yansıması daha belirgindir. Hz. Peygamber ile Hz. Ali'nin yüzleri peçeli, başları halelidir. Hz. Peygamber'in Hz. Ali belinden kavrayıp havaya kaldırmıştır. 

İbn Arabşah Muhammed, Ahsenü'l-kibar
1588
Gülistan Sarayı Kütüphanesi 2252

Gadir-i Hum'un tasvir edildiği bir başka eser, Hz. Muhammed’in (s) biyografisinin anlatıldığı Âsar-ı Muzaffer’in 1576 yılında Safevî seçkinlerinden biri için hazırlanmış olduğu düşünülen nüshasıdır. Bu nüsha, Dublin'deki Chester Beatty Kütüphanesi'ndedir (Pers.235).Ne yazık ki bu tasviri bulamadık.

İranlı tarihçi Mirhond’un ünlü tarih kitabı Ravzatü’s-safa’nın Chester Beatty Kütüphanesi'nde bulunan (Pers.254) 1595 tarihli nüshasında da Gadir-i Hum tasvir edilmiştir. Bu resimde Hz. Ali, Hz. Peygamber'in elini tutmuş, yükseltinin üzerine çıkarken tasvir edilmiştir.

Mirhond, Ravzatü's-safa
1595 
Chester Beatty Kütüphanesi Pers.254

Gadir-i Hum, Hz.Ali’nin yerleşik imgeleriyle bulunduğu falnâmelerden yalnızca Dresden Falnâme’sinde tasvir edilmiştir. Dresden Falnâme’sinin (Sachsischen Landesbibliothek E.445) ne zaman, nerede, kimin için hazırlandığı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Araştırmacılar tarafından yazma 1575-85 ile 1600 yılları arasına tarihlendirilir. Resimde diğer örneklerden farklı olarak Hz. Peygamber ve Hz. Ali tek bir beden olarak tasvir edilmiştir. Tek bir bedende yüzleri peçeli, başları haleli olarak yer almaktadırlar. Âdeta Hz. Ali'nin Hz. Muhammed'in (s) nefsi olduğunu bildiren Mübahele ayeti çerçevesinde aynı oluşlarına vurgu yapılmaktadır.

Falnâme
Dresden Sachsischen Landesbibliothek E.445

Ertuğrul Ertekin
_______________
kaynak: Serpil Bağcı, “Metinlerden Resimlere: Elyazması Tasvirlerinde Hz. Ali”, Tarihten Teolojiye İslâm İnançlarında Hz. Ali, ed. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara 2005, s. 217-250; Sünbül Keçelioğlu, İslam Resim Sanatında Hz. Ali ve Hâvernâme, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2008; Massumeh Farhad-Serpil Bağcı, Falname: The Book of The Omens, London 2009.